Menu

ذکر مثال برای اوزان و بحور متداول ۲۲گانه

ذکر-مثال-برای-اوزان-و-بحور-متداول-22گانه


۱- بحر متقارب
الف- بحر متقارب مثّمن سالم
«فعولن فعولن فعولن فعولن»
۱ – به نام خدای توانای سبحان
که فرد و فرید و رحیم است و رحمان
۲ – چه گویم ز اطرافیان ریایی
ز بـــد طینتی ها و از بد اَدایــــــی
(جلالی)
ب – بحر متقارب مثّمن محذوف
« فعولن فعولن فعولن فَعَل »
۱ – به آن نام نامی که باشد خدا
که از بنــــــدگانش نباشد جــــدا
۲ – به نام خداوند حــــیّ ودود
که هستی از اویست و او هست و بود
(جلالی)
ج – بحر متقارب مثّمن مقصور
« فَعولُن فَعولُن فَعولُن فَعول »
مـــرا دائیِ مادری بود پیـــــر
به هشتاد و اندی به بستر اسیــــر
(جلالی)
د – بحر متقارب مثّمن اَصلم
« فَع لَن فَعولُن فَع لَن فَعولُن »
همســـایگانم ز آه سحرگــــاه
از حــــــال زارم گردند آگـــــاه
(جلالی)
ھ – بحر متقارب مثّمن اَصلم مقبوض
« فَعولُ فَع لَن فَعولُ فَع لَن »
ای تن و جانــم برَخیِ جانــت
گشــته به من فاش راز نهانــــت
(جلالی)
۲ – بحر رَمل
الف – بحر رَمل مثّمن سالم
« فاعلاتُن فاعلاتُن فاعلاتن فاعلاتن»
تا دو زلف عنبرین از شانه ات ریزد به دامن
با سر انگشتِ نسیمی کُن پریشان، شانه با من
ب – بحر رَمل مثّمن مَحذوف
« فاعِلاتن فاعلاتن فاعلاتن فاعِلَن»
باغ شد عریان خزان آمد بهاران را چه شد
بانگ مرغی بر نمی خیزد هزاران را چه شد
(جلالی)
ج – بحر رَمل مثّمن مقصور
« فاعلاتن فاعلاتن فاعلاتن فاعلان»
در مَنِ تنهـــا میندیش اِی دل و از ایـن غریـــب
دار دنیــــا مَجمع تن هاست با چندین غریــب
پُرسشــی دارم، چه شخصــی می دهد آیا جــواب
ظالم است آتش، چرا؟ مظلوم چون باشد کباب؟
کیست اندر سینه پنهان است و در تاب و تب است
دائـــماً ورد زبانش ذکــر یا رَب یا رب اســـت
مــی زدن در سبــزه زیر نم نم بـــاران خوشــت
نــم نمک با دلبری در باغ با یاران خوش اسـت
(جلالی)

د – بحر رَمل مثّمن مخبون
« فعلاتن فعلاتن فعلاتن فعلاتن»
غم دل با تو نگویم– ز فراق تو نمویم– گل امید نَبویَم
رَهِ کویِ تو نپویم– آستان تو نجویم– رُخَم از اشک نشویم
(جلالی)
ه – بحر رَمل مثّمن مخبون محذوف
« فاعِلاتن فعلاتن فعلاتن فَعَلَن»
با نگــاهش دلم اَر دلبـــر رعنـا ببـرد
دل سود ازده ای از تن رسوا ببـرد
مَردُم دیده برآنســت که کــاری بکند
تا برای دل غَمدیده شکاری بکـند
آنکه در میکده از خسته دِلان یاد کـند
دارم امید خدا خانه اش آباد کــند
چه به روز و سرم آورد نخستین نگهش
کشت ما را نگه نافذِ چشم سیـهش
(جلالی)
و – بحر رَمل مثّمن مخبون مقصور
« فاعِلاتُن فَعلاتن فَعلاتن فَعَلات»
دِل دریایـیِ من در غمِ جـــانانه بســوخت
دیده دریا شد و دل چون پر پروانه بسوخت
کیست گوید به من آن نوگل گلزار کجاست
نوبــت وعده کی و وعده دیدار کجـــاست
برق آن چشم، شهابی به شب تـارِ من است
گرمی اش با رقه ای از تنِ تَبـــدارِ من است
چشم روشن شد از آن نورِ رُخ آینــه فــام
صبح من سرزده ای بر گلِ رُویِ تو ســـلام
(جلالی)
ز – بحر رَمل مثّمن مخبون اَصلم
« فاعلاتن فعلاتن فعلاتن فَع لَن»
بنــــگر دیدِه آن یـــار سیه مژگــــان را
تــا که عیناً نگـــری جایگه شیطان را
شیشـــه را گر شکند سنگ صدایــی دارد
لیـک برخورد دو دل بانگ و نَوائی دارد
ای خوش آن کس که به کف باده نابی دارد
قوتِ یا قوتِ لـــــب و لعل مُذابی دارد
(جلالی)
ح – بحر رَمل مثّمن مخبون اَصلم مُسبغ
« فاعلاتن فعلاتن فعلاتن فع لان»
۱ – این چه رسمی است که از عهد قدیم افتاده ست
دُردکَشَ بَر در میخـــانه مقیم افتاده ســــت
۲ – آنکـــه آراست زمین را و زمان، خوش آراســـت
نه در آن جای اگر باشد و نی چون و چراست
۳ – این چه بانگی است که از بام ولایت برخاســت
که به هر خانه و هر بانگ شکایت برخاســت
۴ – عــارف، آن را که تو دانـی و ندانـی دانســـت
راه و چاه از هم و از هر دو نشانی دانســـت
(جلالی)
ط – بحر رَمل مثّمن مشکول
« فَعلاتُ فاعِلاتن فَعلاتُ فاعِلاتُن»
به خود آی و دیده بگشا ، به عیان نگر خدا را
که خدا به چشم عــارف همه جاست آشکارا
دل تنـــگ ما ز درویش چو لالـــه داغ دارد
دل ما فراخ و شاد اســــت و زغم فراغ دارد
کِه به پختگـــان عارف ببرد ز من پیــــامی
چه کند که پُخته گردد به زمانه فرد خامی؟
(جلالی)

ی – بحر رَملِ مثّمن مَحذوفِ مَعروض مَقصور
«فاعلاتن فاعلاتن فاعلاتن فاعِلان»
ای لب لعل تو دل را قُوَّت و جان راست قوت
پیشِ فِکرَت، حکمت یونان چو تارِ عنکبوت
(ابونصر فَراحی)
ک – بحر رَمل مثّمن مَخبونِ مُوسّع
« فَعلیّاتُن – فَعلیّاتُن – فَعلیّاتُن – فَعَلیّاتُن»
همه یارانم به پریشانی که سیه شام و سَحَری دارم
دلِ من این نکته تو میدانی که به تاریکی قَمَری دارم
(دکتر حمیدی شیرازی)
ل – بحر رَمل مثّمن محجوف (کم کاربُرد)
« فاعِلاتُن فاعلاتن فاعلاتن فَع »
گر نه بر کامم جهان یکسر همی گردد
بر زبــان اندیشه ام یکسان همی گردد
(دکتر حمیدی شیرازی)
م – بحر رَمل مثّمن مَخبون مَجحوف
« فاعلاتُن فَعلاتُن فعلاتُن فَع »
کارها بود در این کارگَهِ اَخضر
لیک دَرکِ تو نگردید از این بهتر
(پرَوّین اعتصامی)
ن – بحر رَمل مثّمن مَخبون مَجحوف مُسبَغ
« فاعلاتُن فَعَلاتُن فَعَلاتُن فاع »
حاصِل عُمر تو افسوس شد و حِرمان
عیبِ خود را مکن ای دوست ز خود پنهان
(پرَوّین اعتصامی)
س – بحر رَمل مثّمن مکفوف سالم عروض ضرب
« فاعِلاتُ فاعلاتُن فاعلاتُ فاعلاتُن »
فصل گل چو غنچه لَب را از غَم زمانه بستم
از سِرِشکِ لاله رَنگم در چَمن به خون نِشَستم
(فرخّی یزدی)
ع – بحر رَمل مثّمن مَشکول مَحذوف
« فَعلاتُ فاعلاتُن فَعلاتُ فاعِلَن »
ز دِلَت نه داد خواهم که نه داورِ مَنی
زِغَمت چه شاد باشم که نه غم خوارِ منی
(خاقانی شروانی)
ف – بحر رَمل مثّمن مَشکول اَصلم (کم کاربُرد)
« فَعَلاتُ فاعِلاتُن فَعَلاتُ فَع لَن »
نکنم حدیث شِکَر چو لَبت گُزیدم
چه کنم نباتِ مصری چو شکر مَزیدم
(خواجوی کرمانی)
ص – بحر رَمل مسدّس سالم
« فاعِلاتُن فاعلاتُن فاعلاتُن »
این بدان گر سر زد از تو اشتباهی
غیر جُبران کردن آن نیست راهی
(جلالی)
ق – بحر رَمل مسدّس مَحذوف
« فاعلاتُن فاعلاتُن فاعِلَن »
۱ – خال دیدم خال مشکین فــــام را
دانـــه را دیدم ندیدم دام را
۲ – چونکه گل رفت و گلستان نیز هم
میرود بلبل ز بستان نیز هم
(جلالی)
ر – بحر رَمل مسدّس مقصور
« فاعلاتن فاعلاتن فاعلان »
۱ – بـــاده نوشــان را هزاران یاد بــاد
شور و شوق شـاد خواران یاد بـــاد
۲ – عشق را کی عاشقـــان پنهان کنند
در ره جانــانه جـان قربـــان کنند
۳ – دوست کمیاب است و باشد بی بدیل
آشنـــا خوان دیگران را هر قبیـــل
۴ – یک زمانی شور و حــــالی داشتیم
هر که را چون خویش می پنداشتیـم
(جلالی)

ش – بحر رَمل مسدّس مخبون
« فَعلاتن فَعلاتن فَعلاتن »
چه بگویم که ندانم به سَرِ من
چه بیاید چو نیایی به بَرِ من
(جلالی)
ت – بحر رَمل مسدّس مخبون محذوف
« فُعلاتُن فَعلاتُن فَعَلَن »
می گلگون چو تو باشی بَرِ من
نتـــوانم نتــــوانم نَزدن
(جلالی)
ث – بحر رَمل مسدّس مخبون مقصور
« فاعِلاتُن فَعَلاتُن فَعَلان »
با تو بودن به همه دور جهان
سر کنم چون بُوَدَم تاب و توان
(جلالی)
خ – بحر رَمل مسدّس مخبون اَصلم
« فاعلاتن فَعلاتن فَع لَن »
گفته بودی که بیایی به بَـــــرَم
گــــر بیایی غم دنیا نخــورم
(جلالی)
ذ – بحر رَمل مسدّس مخبون اَصلم مُسبغ
« فاعلاتن فعلاتن فع لان »
دشت و صحرا همه جا فصل بهار
خــرّم و سبز بُوَد چون گلـزار
(جلالی)
۳ – بَحر رَجَز
الف – بَحر رَجَز مثّمن سالم
« مستفعلُن مستفعلُن مُستفعلُن مُستفعلُن »
۱ – با خلق هر کس از کرم دایم نکوکاری کند
پیوسته باشد محترم، حِسّ سبکباری کند
۲ – با دوستان در بوستان گهگاه جامی میزنم
بادَم حلال و نوش جان آب حرامی میزنم
(جلالی)
ب – بَحر رَجَز مثّمن مطوی مخبون
« مُفتَعلُن مفاعِلُن مفتعلن مفاعِلن »
۱ – گوش کسی که بسته شد درک سخن نمی کند
قَلبی اگر شکسته شد میلِ زَدن نمی کند
۲ – دور دلــــم گرفته غم رفته مهــــارِ دل ز کف
فکر و خیال بی ثمر عُمرِ مرا کند تلف
۳ – ای تو بصیــر و نکته دان نکته شنو از این زبان
حکمت خلقت جهان راز بیانِ آن بخوان
(جلالی)
ج – بَحر رَجَز مثّمن مَخبون
« مفاعِلُن مفاعِلُن مفاعِلُن مفاعِلُن »
تو گل بدن نگارِ من ز نسترن سَبَق بَری
ز برگِ گُل لطیف تر ز عطر غنچه برتری
(جلالی)
د – بَحر رَجَز مثّمن مطوی
« مُفتَعلُن مُفتعِلُن مُفتعِلن مُفتعِلُن »
عشق تو ای جهان من زد شرری به جان من
برده ز کف توان من خانه و خانمان من
(جلالی)
۴ – بَحر مُتدارِک
الف – بَحر مُتدارّک مثّمن سالِم
« فاعِلن فاعِلَن فاعِلَن فاعِلَن »
ای صبا صبحدم چون رسی سوی او
جانِ من عرضه ده با سگ کویِ او
(مشتاق اصفهانی)
ب – بَحر مُتدارّک مثّمن مقطوع
« فَع لن فَع لَن فَع لن فَع لن »
ای جان ای جان فی سِرالله
اُشتُر می ران فی سِر الله
(کلیّات شمس مولانا)
ج – بَحر مُتدارّک مثّمن اَحَّذ
« فاعِلَن فاعِلَن فاعِلَن فَع »
جامه بَخت را زیر و رو کن
پارگی گر به بینی رفو کن
(جلالی)
د – بَحر مُتدارّک مثّمن مَخبون
« فَعَلَن فَعَلَن فَعَلَن فَعَلَن »
دلِ من دلِ من دلِ من بَر تو
رُخِ تو رُخِ تو رُخِ با فَرِ تو
(کلیّات شمس مولانا)
ھ – بَحر مُتدارّک مثّمن مقطوع مَخبون
« فَع لَن فَعلَن فَع لَن فَعلَن »
سلطان منی سلطان منی
وندر دِل و جان ایمانِ منی
(کلیّات شمس مولانا)
و – بَحر مُتدارّک مثّمن اَحَذِّ مذال
« فاعلن فاعلن فاعلن فاع »
بی سبب غم مخور خنده رو باش
درد دل را مکن با کسان فاش
(جلالی)
ز – بَحر مُتدارّک مثّمن مقطوع
« فاعِلَن فَع لن فاعِلَن فَع لَن »
جان من مستان دل ببر خون کن
این چنین باش و دَردَم افزون کن
(فیض کاشانی)
۵ – بَحر هزج
الف – بَحر هزج مثّمن سالم
« مَفاعیلُن مفاعیلُن مفاعیلُن مفاعیلُن »
۱ – پیاپی باده ده ساقی نه جون مانند کاهل هـــا
که از دل غم برد آسان، که کرد ایجاد مشکل ها
۲ – کجــــا رفت آن جوانی تا جوانی را کنــار آرد
چه شد سـاقی که بهر ما شرابی خوشگوار آرد
۳ – یکی می گفت می شرعاً حرام است و زیان دارد
بلــــی، اما برای آنکه چون او سر گِران دارد
۴ – دلـــم را می برد طرز نگاهِ مســـت و مَغرورش
تو گــویی از برای جلب من کردند مأمورش
۵ – سرم سنگین بود، مسـت از شراب نابِ دوشینم
چنــان افتاده ام از پا که نتوانم که بنشینم
(جلالی)
ب – بَحر هزج مثّمن اَحزب مکفوف مقصور
« مَفعول مَفاعیل مَفاعیل مَفاعیل»
۱ – در شعر طرفدار معانی و بیان باش پیوسته طرفدار غزلهایِ روان باش
۲ – زنجیر به پایِ دلِ دیوانه نهــادیم
رو با دلِ دیوانه به ویرانه نهــادیم
(جلالی)
ج – بَحر هزج مثّمن اَحزب مکفوف مَحذوف
« مَفعولُ مَفاعیلُ مَفاعیلَ فَعولُن»
۱ – پای عَمَلم در گِل و بارَم کج و مــایل
هرگز نرسد بار کجی راست به منزل
۲ – ای بَندیِ دلبند که داده ست عذابت
در بندِ چسان می گذرد دور شبــابَت
۳ – اکنون که دلارام کنارِ من و رامست
اوضاع در آرامش و بَر وِفقِ مرام است
(جلالی)
د – بَحر هزج مثّمن اَحزب مقبوض الاوّل
« مَفعولُ مَفاعِلُن مَفاعیلُن فاع »
ای آنکه مُدام نامِ تو در ذِکر است
وَز گَردِ رَهَت دامنِ گل پر عِطر است
(ابونصر فراهی)
ھ – بَحر هزج مثّمن اَحزَب
« مَفعولُ مَفاعیلُن مَفعولُ مَفاعیلُن »
۱ – دوش آن گُلِ خندان بود از باده نِخوَت مَست
پیمانه و پیمان را همچون دلِ من بشکست
۲ – یک رشته گُهـــــر با آن لعلِ نمکین باشد؟
یا پـــرتو دندان است یا دُرِّ ثمین باشـــد؟
۳ – اندیشــه والا نیست، در هر سر ســـودایی
بیننــــدهِ فردا نیست هر دیده بینـــــایی
(جلالی)
و – بَحر هزج مثّمن مُسبغ
« مَفاعیلُن مَفاعیلُن مَفاعیلُن مَفاعیلان »
۱ – پریرویی که پیشش ماه خجلت بـــار می آورد
مُصـــاحب بود امّا خیــر و شـــر در کـار می آورد
۲ – عزیزان هر شبی در نزد من مانند، مِهمــانند
نه یک شب یاد و شب صد سال مهمانند اگر مانند
۳ – به زُلفِ عنبر آسایت شبی مشک خطا گفتیم
سِـــزَد گر مشک بر خود بالد امّا ما خطـــا گُفتیم
(جلالی)

ز – بَحر هَزج مسدّس سالم
« مَفاعیلن مَفاعیلن مَفاعیلن »
جهانا عهد با من جز چنین بستی
نیاری یاد از آن پیمان که کردستی
(ناصر خسرو)
ح – بَحر هَزج مسدّس محذوف
« مَفاعیلُن مَفاعیلُن فعولُن »
۱ – ندانم کیسـت؟ چِبود خویِ فَرُّخ
که حافظ کرده وَصفِ رَوّی فَرُّخ
۲ – مگو ســاقی که دیگر می نباشد
خُــمِ می باشدار ســاغر نباشد
۳ – چرا رفت از بَرَم چونست حـالَش
چسان بیرون کنم از سر خیالَش
۴ – ز جیبِ خـــالیِ خود شرمسارم
از آنرو سر به جیبِ خویش دارم
۵ – نگویم آنچه بـــاشد در ضمیرم
که سرپوش از ضمیـرم برنگیرم
۶ – ز ما گر کینه ای در سینه داری
حذر کن، مـار در گنجینه داری
(جلالی)
ط – بَحر هزج مسدّس مَقصور
« مفاعیلُن مفاعیلُن مفاعیل »
۱ – به ما آن ماه را لطــــفی دگر باد
ز لطفِ پیش از اینَش بیشتر بـــاد
۲ – نه تنها با من آن دلـــبر جَفا کرد
که این رفتــــار با هر آشنـــا کرد
۳ – ندانم آنکه با مــــا سَر گِران کرد
چه دردی داشت ما را میهمان کرد
۴ – رَوَم هر شب به کویِ می فروشان
نشینـــم در کنــارِ باده نوشـــان
(جلالی)
ی – بَحر هزج مسدّس اَحزب مَقبوض سالم عروض
« مفعول مفاعلُن مَفاعیلُن »
می کوش و به کار خود نظارت کن
جُبرانِ زیان و هم خسارت کن
(جلالی)

ک – بَحر هزج مسدّس اَحزب مقبوض محذوف
« مفعول مفاعِلن فعولن »
۱ – گل در بر خـــار خوش نباشد
در زیر غبــــار خوش نباشد
۲ – هر پیشــــه وری که وام دارد
درمــــــاندگیش دوام دارد
۳ – آن بنده که دست مست گیرد
باشد که خداش دست گیرد
(جلالی)
ل – بَحر هزج مسدّس احزب مَقبوض مقصور
« مفعول مفاعِلُن مفاعیل »
مِهرِ تو به جان من فزون باد
قهر از دل و خاطرت برون باد
(جلالی)
۶ – بَحر کامل
الف – بَحر کامل مثّمن سالم
« متفاعِلُن متفاعِلُن متفاعِلُن متفاعِلُن »
۱ – به کجا روم که ز کویِ خود قدمی به حیله فرا کشم
که مگر دمی به هوای دل نفسی ز کینه جدا کشم
(امیری فیروزکوهی)
۱ – چه شود به چهره زرد من نظـــری برای خدا کنی
که اگر کنی همه درد من به یکی نظـاره دوا کنی
(هاتف اصفهانی)
ب – بَحر کامل مربّع سالم
« مُتفاعِلُن متفاعلن »
هَلِه ای کیا نفسی بیا دَرِ عیش را سره برگُشا
(کلیّات شمس مولانا)
۷ – بَحر وافر
الف – بَحر وافر مثّمن سالم
« مُفاعِلَتُن مفاعِلَتُن مفاعِلتن مُفاعلتُن »
فَما طَلبوا سِوی سَقَمی خطاب عَلَیَّ ما طلبوا
عجب خبری که میدهدم دم و غم او، کَر و فَرِاو
(کلیّات شمس مولانا)
ب – بَحر وافر مسدّس سالم
« مُفاعِلَتن مفاعلتن مفاعلتن »
اگر ملک ارسلان ملک جهان نشدی زمانه پیر گشته ز سر جوان نشدی
(عثمان مختاری)
ج – بَحر وافر مسدّس معصوب مقطوف
« مفاعیلن مفاعیلن فعولن »
زِ نزدِ من در این آشفته حالی کجا رفتی که باشد جات خالی
(جلالی)
۸ – بَحر مُجتّت
الف – بَحر مُجتّت مثّمن مقصور
(مُستفعلن فاعلان مُستفعلن فاعلان)
از من مشو بدگمان از دست تو اَلاَمان
کز دست تو می کشم درد و مَحَن توأمان
(جلالی)
ب – بَحر مُجتّت مثّمن مخبون
« مَفاعِلُن فَعلاتن مَفاعِلُن فَعلاتُن »
۱ – به باغ و راغ گر از خاکِ تیره لاله برآید
به خیر مَقدمِ آن زُلف و آن کُلاله برآید

۲ – از آن شرابِ نگاهِ تو شهد عشق چشیدم
چشیدم و خطِ بُطلان به هر چه دیده کشیدم
۳ – برایِ ماهِ تو اِی دل مَرو به جانبِ بـامی
بیــــا به بین که به بام آمده ست ماهِ تَمامی
(جلالی)
ج – بَحر مُجتّت مثّمن مَخبون مَحذوف
« مَفاعِلُن فَعلاتُن مفاعِلُن فُعُلُن »
۱ – بیار بـــاده که غم از وجودِ مــا ببرد به دل غَمی که گرفتست جا، زِ جا ببرد
۲ – چرا پیـــام به گوشِ نگــارِ ما نرسد چــرا پیـــام رسانی زِ یــارِ ما نــرسد
۳ – بسوختم که شود آن نگار رام و نشد بِساختم که مگر غم شود تمــام و نشد
(جلالی)
د – بَحر مُجتّت مثّمن مَخبون مَقصور
« مفاعِلُن فَعلاتُن مَفاعِلُن فَعَلان »
۱ – هر آنکه در تو ستم پیشه رَحم و رأفت جُســت
مدام چهره به اشـــک از سَرِ ندامت شســـت
۲ – شوم فــدای سر دلبـــــری که پای تو بســت
به عهد و قول و دلِ ساده در وفای تو بســـت
۳ – در آن سفینه که اَمن است و خالی از خلل است
نِشست هر که به مقصد رَسد به هر محل است
(جلالی)
ھ – بَحر مُجتّت مثّمن مَخبون اَصلم
« مفاعِلُن فَعلاتُن مَفاعِلُن فَع لَن »
۱ – کسی که دلبرِ محبوب در حرم دارد
ز جانِ بَخت چه خواهد دگر چه کم دارد
۲ – مرا دو یـــار و برایم خــدا نگهدارد
نه بــــا من آندو که از هم جدا نگهدارد
(جلالی)
و – بَحر مُجتّت مثّمن مخبون اَصلم مسبغ
« مَفاعِلُن فَعلاتن مَفاعِلُن فَع لان »
۱ – همیشه بسته زبـــــــان قلم نخواهد مـــاند
مدام عــــامل جور و ستم نخواهد ماند
۲ – دلی که در غمِ عشق تو سر کند شاد اســـت
خرابه ای که ز جور تو ماند، آبـــاد است
۳ – در این زمانه که ایّـــام زُهد و پرهیز اســـت
چـــرا ولایت محروم ما بلاخیـــز است
۴ – از آن شراب که چون قلب عاشقان صاف است
بیا بنوش که وَصفش فزون ز اوصافست
۵ – هوای نفــــس برون گر ز سر تـــــوانی کرد
سر از سرایِ ملائــک به در توانی کرد
(جلالی)
ز – بَحر مُجتّت مثّمن مَخبون مُسبغ
« مَفاعِلُن فَعلاتن مَفاعِلُن فَع لَن »
۱ – زِ دَر درآمد و خوش آمد و صفـــا آورد
دوباره شور و نشاطی در این سرا آورد
۲ – عقیق و لَعلِ لَبَت آب در دهان انداخت
مرا به بوسه از آن لَعل در گُمان انداخت
(جلالی)
ح – بَحر مُجتّت مثّمن محجوف مَخبون
« مَفاعِلُن فَعلاتُن مَفاعِلُن فَع »
سپید گشته به مَدحَش هزار خاطر
سیاه گشته ز شکرش هزار دفتر
(مسعود سعد سلمان)

ط – بَحر مُجتّت مثّمن مَخبون مُشعَث
« مَفاعِلُن مفعولُن مفاعِلُن مَفعولُن»
به جانِ تو ای طائی که سوی ما باز آئی
تو هر چه می فرمائی همه شِکَر می خائی
(کلیّات شمس مولانا)
۹ – بَحر مُضارع
الف – بَحر مُضارع مثّمن اَحزب مکفوف مقصور
« مَفعولُ فاعلات مَفاعیل فاع لان»
۱ – با قهر در به هم زد و بر ما به رو به بست
بی پُـــرس و بی ســـؤال دَرِ گفتگو به بَســـت
۲ – ای آنکه حرف در لَب لَعلت چو شِکّر است
دَنــــدانِ همچو عــاجِ تو قندِ مکــــرّر است
۳ – مائیم و خیلِ دشمنِ بدنام و چند دوست
بَدخواه، خصم جان و حسود از حَسَد عدوست
۴ – مائیم اگر هر اینه در انتظار دوست
هَستیم همچو آینـــه چشم انتظـــارِ دوست
۵ – تدبیرِ سوز بَرد ، ز یک لاقبا مَپُرس
از لُخــــتِ عورِ خم شده بر بوریــــا مَپرس
(جلالی)
ب – بَحر مُضارع مثّمن اَحزب
« مَفعول فاعلاتُن مَفعولُ فاعلاتُن »
۱ – دل بی وجود دلبــــــر تاب و توان ندارد
آن کاُو توان ندارد حقّـــا که جان ندارد
۲ – بر حَلقِ نفس دون گر روزی توان عنان زد
بر گردن فلک هم باری عِنان توان زد
۳ – خادِم به خلوتم دوش با این بشــارت آمد
کان مه در این ولایـت بهر زیارت آمد
۴ – تا دیده بر جمــالت کار آمد است و مایل
اغراضِ نابکـــاران در بین ماست حایل
(جلالی)
ج – بَحر مُضارع مثّمن اَحزب محذوف
« مفعول فاعلاتن مفعول فاعلن»
از مُشکِ تَر رَقم زده بر صفحهِ قمر
خواهد زِ لعلِ تو دل بیمار نیشِکَر
(ابونصر فراهی)
د – بَحر مُضارع مثّمن اَحزب مکفوف محذوف
« مَفعولُ فاعلاتُ مَفاعیلُ فاعِلَن»
۱ – ترک دیــــار کرد و کسی را خبر نکرد
صد لطف، چشم داشتم و یک نظر نکرد
۲ – قاصد هر آنچه حلقه به در زد ثمر نکرد
سر از درونِ خانه اش آن مَه به در نکرد
۳ – سیل مخرّب آنچه به بام و ســــرا کند
جَعـــلِ حدیث نیز همان را به مـا کند
۴ – ما را یکی ز دلشــــدگانت حساب کن
از بینشان بیــــا و مــــرا انتخاب کن
۵ – نتوان زدن چو بـــوسه لب لعل فام را
باری توان زدن به لــب آن لعلِ جام را
(جلالی)
ھ – بَحر مُضارع مثّمن اَحزب مکفوف عروض ضرب
« مَفعولُ فاعلاتُ مَفاعیلُ فاعلاتُن »
هر صُبحدم که مرغِ سَحَرخوان فغان برآرد طاووسِ عشق سر ز گلستانِ جان برآرد
(شمس طبسی)

و – بَحر مُضارع مثّمن اَحزب مَکفوف مسلوخ
« مَفعولُ فاعلاتُ مَفاعیلُ فاع »
ای آفتــاب حُسنِ تو را آفتــاب
سَجدِه بَرَد همی چو من، از آسمان
(مسعود سعد سلمان)
ز – بَحر مُضارع مثّمن اَحزب مکفوف مطموس
« مَفعولُ فاعلاتُ مَفاعیلُ فَع »
ای بَخردی که هر مَه، یَغمای ِ تو
شادی دهد بدین دلِ ناشادِ من
(دکتر حمیدی شیرازی)
ح – بَحر مُضارع مثّمن اَحزب مَسلوخ
« مفعولُ فاعلاتُن مفعولُ فاع »
ناگه خروس روزی، در باغ جَست
در زیر شاخِ گل شُد، ساکن نِشست
(مسعود سعد سلمان)
ط – بَحر مُضارع مثّمن مَقبوض
« مَفاعِلُن فاعلاتن مَفاعِلُن فاعِلاتن »
به چشمت ای روشنایی که بی تو بس بی قرارم
به جانت ای زندگانی که بی تو جان می سپارم
(شرف الدّین شفروه اصفهانی)
ی – بَحر مُضارع مثّمن مَقبوض مَقصور
« مَفاعِلُن فاعِلان مَفاعِلُن فاعِلان »
جهانِ فرتوت باز جوانی از سر گرفت
بر سر ز یاقوتِ سُرخ شقایق اَفسر گرفت
(قاآنی شیرازی)

ک- بَحر مُضارع مثّمن اَحزب مَقصور
« مَفعولُ فاعِلان مَفعولُ فاعلان »
ای تُرکِ می فروش، ای ماهِ مِیگسار
بنشین دَمی بنوش، برخیز و می بیار
(قاآنی شیرازی)
ل- بَحر مُضارع مسدّس اَحزب مکفوف سالم عروض ضرب
« مَفعولُ فاعلاتُ مَفاعیلُن»
ای دلی عَبَث مَخور غم دنیــا را
فکرَت مکن نیامده فـــــردا را
(پرَوّین اعتصامی)
م – بَحر مُضارع مسدّس اَحزب مکفوف مُسبغ
« مَفعولُ فاعِلاتُ مَفاعیلان »
اِمروز مال و جاه، خَسان دارند
بــــازارِ دَهر بُلهوَسان دارند
(خاقانی شروانی)
ن – بَحر مُضارع مسدّس اَحزب مکفوف مَقصور
« مَفعولُ فاعلاتُ مَفاعیل »
هر کو درِ اضطراب وطن نیست
آشفته و نَژند چو من نیست
(ملک الشّعرای بهار)
س – بَحر مُضارع مسدّس اَحزب مکفوف مَحذوف
« مَفعولُ فاعلاتُ فَعولُن »
رِندی چو من خراب کِه دیده
نقشی چنین بَر آب که دیده
(عماد خراسانی)

ع – بَحر مُضارع مسدّس اَحزب مکفوف اَهتَّم
« مَفعولُ فاعلاتُ فَعول »
اُفتـــاده ایم سخت به دام در چنگِ این گروهِ لِئـــــام
(ملک الشّعرای بهار)
۱۰ – بَحر مُنسرِح
الف – بَحر مُنسرِح مثّمن مَطوی مَنحور
« مفتَعلُن فاعلات مفتعیلُن فَع »
آنکه به رَه، بیمی از نگاه ندارد
هر که نِگاهش کند گُناه ندارد
حادِثه چون پیکِ مرگ بی خبر آید
سر زَده و بی خبر زِ دَر به دَر آید
(جلالی)
ب – بَحر مُنسرِح مثّمن مطوی موقوف مکشوف
« مُفتعِلُن فاعلات مُفتَعَلُن فاعِلَن »
شاعر درمانده ای راهی میخانه شد
از همه عالم بُرید همدمِ پیمانه شد
(جلالی)
ج – بَحر مُنسرِح مثّمن مقطوع مطوی مَنحور
« مَفعولُن فاعلاتُ مفتعلُن فَع »
سَروی گر سرو ماه دارد در بر
ماهی گر ماه مشک بارد و عنبر
(فرّخی سیستانی)
د – بَحر مُنسرِح مسدّس مَطوی
« مُفتَعلُن فاعِلاتُ مُفتَعلُن »
پیشه این چرخ چیست مُفتعَلی
نایدش از خلق شرم و بی خَجلی
(ناصر خسرو)
ھ – بَحر مُنسرِح مسدّس مطوی مقطوع
« مُفتَعلُن فاعلاتُ مَفعولُن »
چون که نگو ننگری جهان چون شد
خیر و صلاح از زمانه بیرون شد
(ناصر خسرو)
و – بَحر مُنسرِح مسدّس مطوی اَحّذ
« مُفتَعلُن فاعلات فع لَن »
ای به تو بر پای، شهریاری
وای به تو بر جای پادشاهی
(مسعود سعد سلمان)
ز – بَحر مُنسرِح مربّع مطوی موقوف
« مفتعلُن فاعِلان »
ای ملکِ کامران
خسرو صاحب قَران
(مسعود سعد سلمان)
۱۱ – بَحر خَفیف
الف – بَحر خَفیف مثّمن مَخبون
« فَعلاتن مَفاعِلُن فَعلاتُن مَفاعِلُن »
من و شب های تارِ من سَرِ غم در کنارِ من
دلِ من راز دارِ من غم من غمگسارِ من
(امیری فیروزکوهی)
ب – بَحر خَفیف مثّمن مَخبون مطوّل
« فاعِلاتُن مَفاعِلاتان فاعِلاتُن مَفاعلاتان »
ای رُخَت شَرح بت پَرستان شمعِ بیرون بر از شبستان
بر لبِ جوی و طَرفِ بُستان دادِ مستان ز باده بستان
(خواجوی کرمانی)
ج – بَحر خَفیف مسدّس مَخبون اصلم مُسبغ
« فاعلاتن مَفاعِلُن فَع لان »
اَبر چِهرِ چمن بشوید باز
گل به دشت و دَمَن برَوّید باز
(جلالی)
د – بَحر خَفیف مسدّس مَخبون محذوف
« فَعلاتن مَفاعِلُن فَعَلَن »
مه موزونِ آفتاب لِقــــا
وزنِ بَحر خفیف جُست از ما
(ابونصر فراهی)
ھ – بَحر خَفیف مسدّس مخبون مَقصور
« فاعلاتن مَفاعِلُن فَعلات »
۱ – ای که یک عمر مانده ای در خواب
چشم بگشا و مانده را دَریـــاب
۲ – این غزل وصف قدّ و قامتِ اوست
مَطلَعش آیتی ز طلعت اوســت
۳ – وصفِ عشقی شنیده ام که مپرس
عاشقی مست دیده ام که مپرس
۴ – در دل شب اگر به خواب و خیال
بوسم ان لعل را به فرضِ محال
بر لـــب نازک چو بـــرگ گلش
زیر آن خــــــال میزند تَبخال
۵– ما دلِ شـــــادِ خود به غم ندهیم
هیچ وَقعی به بیش و کم نَنهیم
(جلالی)

۱۲ – بَحر سریع
الف – بَحر سریع مسدّس مطوی موقوف
« مُفتعلُن مُفتَعلُن فاعِلان »
ای که توئی مُدّعیِ عقل و هوش
کام فرو بند و فرا دار گوش
(جلالی)
ب – بَحر سریع مسدّس مطوی مکشوف
« مَفتعلُن مفتَعلُن فاعِلَن »
گر ز جفا دوست پشیمان شود
کارِ من از عِشق به سامان شود
(ادیبِ صابر)
۱۳ – بَحر مُقتَضَب
الف – بَحر مُقتَضَب مثّمن مطوی مقطوع
« فاعلات مَفعولن فاعلات مَفعولُن »
کام دل اگر خواهی از زمانه بستانی
دست و این گِرِه بردار از میان پیشانی
(جلالی)
ب – بَحر مُقتَضَب مثّمن مطوی مَرفوع
« فاعِلاتُ فاعِلَن فاعِلاتُ فاعِلَن »
صُبحدم به طرف باغ ای صبا چو بگذری
بگذر از دیار دل سوی زُلفِ آن پَری
(اِلهی قمشه ای)

ج – بَحر مُقتَضَب مثّمن مطوی اَحذّ
« فاعِلاتُ فع لَن فاعِلاتُ فع لَن »
هر شب از فراقش تا سَحر بِنالَم
شاید آید از یار مُژده وصالَم
(اِلهی قمشه ای)
د – بَحر مُقتَضَب مطوی مقطوع مَذال
« فاعِلات مفعولُن فاعلاتُ مفعولُن فاعِلاتُ مَفعولُن »
نیمی از شب عمرم طی نگشته شد خاموش شمع آرزویِ من
جُرعه ای نَپیموده زد سپهرِ سنگ انداز سنگ بر سَبویِ من
(عماد خراسانی)
ھ – بَحر مُقتَضَب مثّمن مخبون مطوی مرفل
« مَفاعیلُ مفتَعلاتُن مَفاعیلُ مُفتعلاتُن »
تو آن ماهِ زُهره جبینی و آن سرو لاله عُذاری
که بر لاله غالیه سائی و از طُرّه غالیه باری
(خواجوی کرمانی)
و – بَحر مُقتضب مثّمن مَرفوع مَخبون مَذال
« مَفعولُ مَفاعلان مفعولُ مفاعِلان »
من مَستم و دل خراب جان تشنه و ساغرِ آب
برخیز و بده شراب بنشین و بِزَن رُباب
(خواجوی کرمانی)
۱۴ – بَحر بسیط
الف – بَحر بسیط مثّمن
« مستفعلُن فاعِلان مُستفعلُن فاعِلن »
مخصوص اشعار عرب بوده و شعرای فارسی زبان چندان استقبال نکرده اند.

ب – بَحر بسیط مثّمن مخبون
« مستفعلن فعلن مستفعلن فعلن »
دیریست تا ز جهان یاری همی طلبم
برتر ز طالع خود کاری همی طلبم
(خاقانی)
ج – بَحر بسیط مثّمن سالم
« مُستَفعلُن فاعلان مستفعلن فاعلان »
یارم اگر بوسه را از لطف ارزان کند
مشکل به بازار عشق ارزان تر از جان کند

۱۵ – بَحر مَدید
الف – بَحر مَدید مثّمن
« فاعلاتن فاعلن فاعلاتن فاعِلَن »
یار ما دلدار ما عالم اسرار ما
یوسف دیدار ما رونق بازار ما
(کلیّات شمس مولانا)
۱۶ – بَحر طویل
الف – بَحر طویل مثّمن سالم
« فعولن مفاعیلُن فعولُن مفاعیلُن »
به کویت شبی خُفتم چو مویت بر آشفتم
ز دیده گهر سُفتم غم دل به تو گفتم
(فرصت شیرازی)

۱۷ – بَحر عریض
بَحر عریض مثّمن مقبوض مُسبَغ ضرب عجز
« مفاعلن فعولن مفاعلن فعولن »
بیا بیا و باز آ، به صلح سوی خانه
مرو مرو ز پیشم کَتف چنین مَجُنبان
(مولانا جلال الدین رومی)
۱۸ – بَحر عمیق
بَحر عمیق مثّمن سالم
« فاعلن فاعلاتن فاعلن فاعلاتن »
دوش می گفت جانم کای سپهر معظم
نی مُعلّق زمانی شعله ها اندر اَشکم
(مولانا جلال الدین رومی)
۱۹ – بَحر غریب یا جدید
بَحر غریب مُزاحف مخبون از فعلاتن فعلاتن مفاعلن
« فاعلاتن فاعلاتن مُستفعلُن »
چو قَدَت گر چه صنوبر کشد سری
نبود چون قدِ سروت صنوبری
(عروض سیفی)
۲۰ – بَحر قریب
الف – بحر قریب مسدّس احزب مکفوف سالم عروض و ضرب
« مفعول مفاعیل فاعلاتُن »
پیرامُنِ آن چشمه سارِ دلکش
در سایهِ آن کوه سرکشیده
(پژمان بختیاری)
ب – بَحر قریب مسدّس مکفوف مقصور
« مفاعیلُ مفاعیلُ فاعلان »
خِرَد را عجب آید از این نبید
و ز آن کاو به بینَدش دل آرمید
(ملک الشعرای بهار)
توضیحاً بحر قریب از اصل (مفاعیلُن مفاعیلُن فاعلاتُن) و به صورت مُزاحَفِ مکفوف (مفاعیل مفاعیل فاعلان) حاصل و به دو صورت ذکر شده بالا معمول است.
۲۱ – بَحر مَشاکل
بَحر مشاکل مسدّس مکفوف مقصور
« فاعلات مفاعیل مفاعیل »
یار غم شده ام در شب دیجور
زآن سبب که شد روز مَحَن دور
(عروض سیفی)
توضیحاً بحر مشاکل از اصل: (فاعلاتن مفاعیلن مفاعیلن) به صورت مُزاحَفِ مکفوف: (فاعلاتُ مفاعیلُ مفاعیل) در آمده و از آن استقبال چندانی نشده است.
۲۲ – رُباعی ها
رُباعی عبارت است از یک شعر دو بیتی که ضرورتاً بایستی مَصاریعِ اوّل و دوّم و چهارم آن هم قافیه بوده و هرگاه مصراع سوّم آنهم با سایر مصراع ها هم قافیه باشد بر محسّنات آن افزوده خواهد شد.
درباره وزن رباعی در بین عروضیان اختلاف نظر موجود است. غالب عروضیان عقیده دارند که وزن رُباعی از اوزانِ فرعی بحر (هزج) بوده و در ۲ دسته دوازده گانه:
الف – هزج مثّمن اَحزَب ….
ب – هزج مثّمن اَحرم ….
به صورت مقبوض یا مکفوف یا اَهتَّم یا اَبتَر یا بودن سروده می شود و کمتر رباعی را می توان یافت که هر چهار مصراع آن دارای یک وزن بوده باشد.
لیکن از آنجا که اِختراع این وزنِ اوّل دفعه توسط رودکی انجام پذیرفته و بعداً به زبان عربی راه یافته است پاره ای از علماء علم عروض مانند دکتر خانلری آن را از اجزای بحر هزج نمی دانند و نامبرده بحور مستعمل را از هفت به پانزده رسانیده و در دوایر فقط وزن های متفاوت را می آورد و فرضاً برای تقطیع رباعی که عبارتست از: (مفعولن فاعلن مفاعیلن فاع) آن را به صورت (فع لن فع لن فعولُ فع لن فع لن) تقطیع می کند.
باید دانست که در نزد اکثر شعرا وزن رباعی را بر وزن: (لا حولَ ولا قوّهَ اِلّا بالله) دانسته و در تقطیع مصاریع چهارگانه رباعی چندان به اختلاف های اوزان فرعی بحر هزج توجّه نمی کنند زیرا در گوش شنوندگان این اختلافات محسوس نمی باشد.
نکته جالب در سرودن رباعی این است که شاعر عارف برای بیان مطلب با ارزش و عمیق خود بدان سبب وزن رباعی را انتخاب می کند که بتواند در سه مصراع اوّلی به صورت موجز به توضیح مطلب خود پرداخته آنگاه در مصراع چهارم رباعی به صورت قاطعیت اظهارنظر کند.
به عنوان مثال از خیّام نیشابوری، این دانشمند ریاضیدان و کم نظیر فارسی زبان که در اوضاع و احوال ایجاد کاینات و میداء خلقت حدود چهل و چند رباعی در شرح حیرت خود ساخته و هیچ فرد منطقی تا به حال از راه دلیل و منطق نتوانسته است مفاهیم رباعیات اصیل او را رد کند و پس از ترجمه رباعیات او دنیای ادب جهان را زیر و رو کرد. یک رباعی یادآور می شود:
با بَـــط می گفت ماهیی در تب و تــاب
باشد که به جوی رفته بــاز آید آب
بَط گفت که چون من و تو گشتیم کَباب
دنیا پَسِ مرگ ما چه دریا چه سراب

۱۱ دیدگاه

  1. سلام ببخشید واسه اینکه بتونم وزن اشعار به صورت سماعی یاد بگیرم از کجا شروع کنم ? من کنکورانسانی دارم برا همین باید بتونم وزن اشعار سماعی و سریع بدست بیارم میشه راهنمایی کنید

  2. سلام
    متشکرم،فقط یک وزن را پیدا نکردم.
    مفاعلن مفاعلُ فع لن
    بر آستان غم بنشستم
    به سوی یار رقعه نبشتم

      • سلام علیکم ایام بکام
        سرور ارجمند استاد بزرگوارجناب اقای دکتر جلالیان در بحر هزج شکل هزج مثمن مکفوف مفاعیل مفاعیل مفاعیل فعولن را بیان نفرموده اید .شاید هم علت کم بودن سروده در این بحر باشد
        سپاس از تلاش جنابعالی بسیار مطالب ارزشمند و کاربردی است .

  3. با سلام و آرزوی تندرستی و بهروزی برایتان در مورد وزن مفتعلن مفتعلن مفتعلن فاعلن مثالی آورده نشده بدین ترتیب این وزن در بحر ؛ سريع مثمن مطوي مكشوف قرار دارد ؟
    از پاسختان پیشاپیش سپاس دارم.

ارسال دیدگاه

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *