Menu

غزل شماره ۳۳۶

331

۱- به عزم توبه سحر گفتم استخاره کنم
بهار توبه شکن میرسد چه چاره کنم
۲- سخن درست بگویم نمیتوانم دید
که مِی خورند حریفان و من نظاره کنم
۳- به دور لاله دماغ مرا علاج کنید
گر از میانه بزم طرب کناره کنم
۴- ز روی دوست مرا چون گل مراد شکفت
حواله سر دشمن به سنگ خاره کنم
۵- به تخت گل بنشانم بتی چو سلطانی
ز سنبل و سمنش ساز طوق و یاره کنم
۶- گدای میکده ام لیک وقت مستی بین
که ناز بر فلک و حکم بر ستاره کنم
۷- چو غنچه با لب خندان به یاد مجلس شاه
پیاله گیرم و از شوق جامه پاره کنم
۸- مرا که از زر تمغاست ساز و برگ معاش
چرا مذّمت رند شرابخواره کنم
۹- ز باده خوردن پنهان ملول شد حافظ
به بانگ بربط و نی رازش آشکاره کنم

 

معانی لغات غزل (۳۳۶)

 

عزم : قصد ، اراده ، نیّت .

توبه : رجوع، اراده، نیّت . استغفار

استخاره : طلب خیر کردن از خدا، تفأل زدن به قرآن .

بهار توبه شکن : فصل بهاری که صفت آن توبه شکنی است .

سخن درست بگویم : صادقانه حرف بزنم ، راستش را بگویم .

حریفان : هم پیاله ها، رفیقان باده نوش .

نَظاره کنم : تماشا کنم .

دور لاله : فصل گل لاله .

دماغ : مغز .

دماغ مرا علاج کنید : به درمان مغز علیل من بپردازید .

میانه بزم طرب : میانداری کردن مجلس باده و شادی .

کِناره کنم : کناره گیری کنم، خود را کنار بکشم .

ز روی دوست : با دیدن و ملاقات روی دوست .

گلِ مراد شِکُفت : مراد به گل تشبیه شده، به آرزوی خود رسید، آرزو برآورده شد .

حواله کردن : محوّل کردن، واگذار کردن .

بُتی : محبوب زیبایی .

ساز کردن : فراهم کردن .

طوق : گردن بند .

یاره : دست بند، حلقه یی از طلا یا نقره .

گدای میکده : گدای دَرِ میکده، دُردنوش دَرِ میخانه .

حُکم کنم : فرمان برانم .

زَرِ تمغا : پول مالیات، بودجه دولتی .

ساز و برگ : وسایل زندگی ، تدارکات .

مذمّت : بدگویی ، سرزنش .

ملول : دل تنگ، افسرده .

بَربط : عود .

 

معانی ابیات غزل (۳۳۶)

 

۱) سحرگاهان با خود می گفتم که به قصد توبه کردن استخاره کنم اما فصل بهار توبه شکن نزدیک است، نمی دانم چه کار کنم ؟

۲) راستش را بگویم، من نمی توانم ببینم که دوستان هم پیاله من شراب بنوشند و من تماشاگر باشم .

۳) به هنگام بهار و موسم گل لاله، اگر از میانه مجلس عیش و نوش خود را به کنار کشیدم، مغز بیمار مرا معالجه کنید .

۴) آن گاه که از دیدن روی دوست به آرزوی خود دست یابم، سرِ دشمن را به سنگ خارا حواله میکنم.

۵) محبوب زیبارویی را مثل یک پادشاه بر تخت گل نشانیده و از سنبل و سمن برای او گردن بند و دست بند می سازم .

۶) من یک گدای دُرد نوش میکده ام اما به هنگامی که مست می شوم بیا و ببین که چگونه به آسمان ناز می فروشم و بر ستاره ها فرمان می رانم !

۷) (و در آن حالت) به مانند غنچه نیم باز با لبی خندان، به یاد مجلس شاهِ (ماضی) (شاه ابواسحاق) پیاله شراب می گیرم و گریبان خود را از شوق پاره می کنم .

۸) من که از پول مالیات دستگاه دولتی وسایل زندگی را فراهم می کنم، دیگر چرا به بدگویی رند شرابخوار پرداخته و او را سرزنش کنم؟

۹) حافظ از بس در پنهانی باده نوشیده، دل گرفته و افسرده حال شده است. بر آنم که با بانگ عود و نی رازش را بر ملا کنم .

 

شرح ابیات غزل (۳۳۶)

 

وزن غزل : مفاعلن فعلاتن مفاعلن فعلن

بحر غزل : مجتّث مثمّن مخبون محذوف

 

*

ورود حافظ به تشکیلات دولتی در زمان سلطنت شاه ابواسحاق، به هنگامی که جوان بود اتفاق افتاد. این رویداد را نباید همانند نزدیک شدن دیگر شاعران به دربار تصور کرد . شعرای دیگر به طمع وظیفه و با اسلحه مدح و ثنا و تملّق به این دولت سرا روی می آوردند لیکن در مورد حافظ چنین نبوده است. از ایهامات غزل های حافظ که در خلال سلطنت شاه ابواسحاق و شاه شجاع سروده شده چنین برمی آید که او وظیفه مهمی به عهده داشته و هوش و فراست و اجتماعی بودن او عامل این وظیفه بوده و شناخت مردم و اطلاعات او برای سلاطین مفید واقع می شده است. در دوره سلطنت ابواسحاق، همکاری او با شاه چندان طولی نکشید که به دست امیر مبارزالدّین متواری و سپس گرفتار و کشته شد . پس از آن به حکم قضا و قدر امیر مبارزالدّین بر اوضاع مسلّط و امکان همکاری و ادامه خدمت برای حافظ مقدور نشد. در اوایل حکومت امیر مبارزالدّین کوشش هایی به عمل آمد که حافظ را با شاه مقتدر و خشن و متعصّب آشتی دهند لیکن اقدامات مؤثر نیفتاد و حافظ با سرودن اشعار کنایه دار و تجاهر به فسق سبب خشم سر دودمان آل مظفّر شده وظیفه او قطع و خانه نشین می شود. لیکن تسلیم نمی شود . پس از چندی با وساطت خواجه برهان الدّین فتح الله وزیر و خواجه قوام الدّین صاحب عیار نایب السّلطنه و وساطت شاه شجاع ولیعهد تا اندازه یی آزادی عمل یافته و وظیفه او برقرار می شود . معذلک حافظ دست از سرودن اشعاری که در آن زمان انقلابی بود برنمی دارد. این غزل در آن دوره محدودیت و پس از برقراری مجدّد وظیفه شاعر سروده شده و حافظ امر به معروف و نهی از منکر امیر مبارزالدّین را به مسخره گرفته و به جای این که از خوردن شراب توبه کند این غزل را به جای توبه نامه سروده و منتشر می کند !

نگاهی دقیق به مفاد و ایهامات ابیات این غزل انسان را به شگفتی وامی دارد که تا چه اندازه این عارف پاکدل پاکباز، واجد شهامت و شجاعت ذاتی است .

 

۱- حافظ در مطلع غزل می گوید : سحرگاهان در اثر محظورات و پیشامدها به فکر این افتادم که از شراب خواری توبه کنم (همانطور که خداوندگار فرماید!) و برای اجرای این کار نیّت کردم استخاره کنم! لطف کلام و طنز در همین عمل استخاره است که شاعر، در کار خیر حاجت هیچ استخاره نیست را علی الظّاهر به مسخره می گیرد تا ثابت کند که کاری که او می خواسته انجام بدهد کار خیر نیست چرا که فصل بهار در پیش است و فصل گل و بلبل و این فصل ای بسا توبه که چون توبه حافظ بشکست و در پایان بیت می گوید نمی دانم چه کار کنم از یک طرف فشار حکومت و بستن میخانه و تعزیرات و از طرفی فصل بهار!

 

۲- آن گاه به دنبال این تردید اضافه می کند که راستش را بخواهید من نمی توانم ببینم که رفیقان و هم پیاله ها باده بنوشند و من به حالت خمار شاهد و ناظر باشم؟ در این بیت یک ایهام نهفته که بسیار ماهرانه و محتاطانه سروده شده و آن این است که امیر مبارزالدّین خود مردی شراب خوار قهّار بود و پس از رسیدن به حکومت به حکم سیاست و تظاهر به دیانت علی الظاهر توبه کرده و هر روز به نماز جماعت رفته امامت خلق را به عهده می گرفت حافظ می خواهد بگوید که این متشرّع دروغگوست و در خفا دست از باده کشی برنداشته است .

 

۳- سپس در بیت سوم به یاد فصل بهار افتاده و می گوید اگر در این فصل بهار من از میان باده نوشان کناره گیری کردم بدانید که دیوانه ام و باید مغز من را علاج کنید و این یک دهن کجی واضح است به توصیه های آن ها که به حافظ سفارش می کردند که به ظاهر هم شده مراعات دستورات محتسب را بکن و خود را در مضیقه قرار مده .

 

۴- به نظر این ناتوان جای بیت هفتم این غزل در اینجاست و منظور از (شاه) در این بیت شاه ابواسحاق است. حافظ می خواهد بگوید من به دور لاله، شراب می نوشم و مست می شوم و مانند غنچه نیم باز خنده کنان به یاد مجالس گذشته شاه می افتم که پیاله می گرفتیم و حال هم پیاله می گیرم و از شوق تجدید آن دور و زمان، گریبان چاک می کنم .

 

۵- شاعر سپس در بیت چهارم این غزل می فرماید پس از باده نوشی و به یاد روی شاه ابواسحاق و در عالم خیال و مستی، چون به آرزوی خود یعنی تجدید حکومت ابواسحاق رسیدم، سَرِ امیرمبارزالدّین را به سنگ خاره می کوبم .

 

۶- آنگاه محبوب را مانند سلطانی بر تخت گل می نشانم و با سنبل و سمن او را می آرایم و این توضیحات بازگویی تصوراتی است که در عالم مستی و به عشق بازگشت به دوره سلطنت شاه اینجو به شاعر دست می دهد .

 

۷- شاعر در بیت ششم وضع موجود خود را به نظر آورده و در توجیه تصورات پیشین خود که به شعر کشیده شده است می فرماید که من هر چند یک گدای دُردنوش در میخانه بیش نیستم اما اشعار من را بخوان و ببین هنگامی که مست می شوم چگونه ناز بر فلک و حکم بر ستاره می کنم !

 

۸- آنگاه در بیت هشتم به جای تشکر از اینکه بار دیگر وظیفه برقرار شده می فرماید : وقتی امور زندگی من از محلّ حقوق وظیفه یی که از پول مالیات مردم است تأمین می شود و در واقع لقمه شبهه میخورم دیگر چه لزومی دارد که مقدّس مآبی درآورده و شرابخواران را با نهی از منکر خود بیازارم ؟ در این بیت هم ایهامی است . شاعر خود را مثل می زند لیکن مقصود باطنی او امیر مبارزالدّین است و در واقع خطاب به او می گوید ای محتسب وقتی به زور از مردم مالیات می گیری و زندگانی خود را با پول شبهه میگذرانی دیگر نهی از منکر تو چه معنی دارد ؟

 

۹- بالاخره در مقطع کلام، در این دوره خانه نشینی که حافظ مجبور است پنهانی شراب بنوشد، زیرا در میخانه ها بسته شده است می فرماید از این کار خسته شده ام چیزی نمانده که ساز و آواز راه بیندازم و راز خود را فاش نمایم .

ایهامات و کنایات این غزل آیینه تمام نمای شخصیت این شاعر عارف و پاکدل است که ریا و تظاهر متشرّعین را در ردیف معاصی کبیره دانسته و عمری با آن به مبارزه برخاسته در حالی که خود عارفی دل آگاه و متدّین بوده و به شیوه ملامی می زیسته است .

۷ دیدگاه

  1. خداوند روح پاگ شاعر اول وشاعر فهم کننده که آن به این زیبایی سرود و این به آن زیبایی شرح داد را غرق رحمت واسعه خود گرداند که هرکدام بنوبه و به درحه خود به زیبایی در فهم این معحزه کلامی یاری رساندند . تا من و امثال من بتوانیم نیم جرعه ای بنوشیم و مست به اندازه شویم ؟آمین

    • با سلام و احترام
      از نظر شما کمال تشکر را داریم.
      امیدواریم خداوند به استاد جلالیان سلامتی و طول عمر عطا نمایند تا بتوانند هر چه بیشتر با اشعار جدیدشون ما را سرمست نمایند.

  2. بارها بطور جسته و گریخته در طول ایام چه از طریق تفال و چه از طریق شب های چله و مناسبتها حافظ را گشودم ولی هیچوقت به این زیبایی و شهد و مستی نرسیده بودم

  3. خواهش میکن تشکرم دلیل هم آواگویی با غزلهای حاقظ که فاقد معانی بالاست را برایم بفرماِِِیید چه انگیزه ای داشتند؟ با کمال

  4. درود و سلام بر شما و استاد محترم که کمال لطف و محبتشان باعث راه اندازی جنین سایتی شده است و خداوند تبارک و تعالی به شایستگی خود از ایشان قبول فرماید .
    سوال من هرگز جثارت به ذوق و سلیقه و قریحه شان نبوده و نخواهد بود سوال این بیمقدار فقط و فقط جواب به ذهن کجروام بود که نتوانست حتی سوال خود را بدور از بی ادبی بپرسد که راست گفته اند از کوره همان طراود که در اوست . در ضمن ان نوشته که بیانگر چله نشین بودن کسی است من نبودم بلکه منظور شبهای یلدا (چله) منظورم بوده است . در پناه خدا باشید.تشکر

  5. با سلام.ممنون بابت سایت مفید و زیباتون.من مدت کوتاهیه ک دارم شعرهای حافظ حفظ میکنم.فقط متوجه یه سری نکته ها شدم .مثلا منابع و کتابها در بعضی کلمات در مصراع یا حتی ترتیب ابیات تفاوت دارن.علت چیه واقعا.ب طور مثال در همین شعر دو بیت در انتها اورده شدن در حالیکه در کتابی ک الان دارم میخونم بالاتر اورده شده و از این قبیل تفاوت ها.البته منظورم سایت شما نیس تفاوت در کلمات اشعار حافظ رو در منابع مختلف زیاد دیدم

    • با سلام و احترام خدمت شما دوست گرامی
      در زمان های گذشته افراد خاصی که معروف به میرزاهای نسخه نویس می بودند کار کتابت و نوشتن یک کتاب را در ازای دریافت پول انجام می دادند بعضی از مواقع که این نسخه نویسان به علت مشغلات زیاد یا دلایل دیگری ابیاتی از حافظ را هنگام کتابت نمی نوشتند که بعدا که می فهمیدند ان را سریعا در شعر می آوردند که گاها در میان یا انتهای ابیات قرار می گرفته است.
      و اما چهار جلد از کتابهای شرح جلالی بر حافظ به استناد دیوان قزوین غنی که یکی از صحیح ترین و اصیل ترین کتابهای حافظ می باشد نوشته و شرح گردیده است که از هر نظر نسبت به کتابهای دیگر به دیوان اصلی حافظ نزدیک است.
      با تشکرات فراوان
      پشتیبان سایت استاد جلالیان

ارسال دیدگاه

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *